Prezentowana odezwa Rady Obywatelskiej Województwa Augustowskiego do obywateli tegoż województwa jest świadectwem oddźwięku, jakim odbiły się na tym terenie wydarzenia nocy 29/30 IX 1830 r. w Warszawie.

Województwo augustowskie (siedziba władz wojewódzkich znajdowała się w Suwałkach) było jednym z ośmiu województw Królestwa Polskiego. Dzieliło się na 5 obwodów (jednostki administracyjne) i 7 powiatów (jednostki sądowe i wyborcze). Zamieszkiwało je ponad 530 tys. osób. Oprócz Polaków byli to Litwini, Żydzi, Rosjanie (w tym staroobrzędowcy), Niemcy i Tatarzy. Miało ono najwyższy spośród województw Królestwa odsetek zalesienia. Ponadto poziom urbanizacji był niski. Większość mieszkańców trudniła się rolnictwem, liczba rzemieślników i pracowników przemysłu była zaś najniższa w całym kraju. Województwo augustowskie należało do grupy trzech najbardziej zacofanych województw Królestwa Polskiego (sami mieszkańcy zdawali sobie z tego sprawę, o czym może świadczyć passus z prezentowanego dokumentu, przytaczający ich słowa: „[...] chociaż ostatni w liście województw”). Terytorium województwa miało jednak olbrzymie znaczenie wojskowe, gdyż prowadziły przez nie dwie ważne drogi: Kowno-Suwałki-Augustów-Łomża-Ostrołęka oraz droga z Wilna przez Grodno-Tykocin-Zambrów do Serocka. Ziemie województwa były wciśnięte między Prusy a Rosję, zaś z resztą Królestwa były połączone wąskim przesmykiem w pobliżu Szczuczyna. Na terenie tym przed powstaniem nie było garnizonów armii Królestwa Polskiego.

Czynniki geograficzno-przyrodnicze sprawiły, że wieść o wybuchu powstania dotarła w te tereny z opóźnieniem. Dodatkowo kontakt z resztą kraju utrudniło wkroczenie na terytorium województwa 4. Pułku Kozaków Dońskich, który obsadził przesmyk pod Szczuczynem. Wiadomości o wystąpieniu przeciw Rosjanom dotarła najpierw do Suwałk i Sejn (5 XII 1830 r.), później dopiero w północne rejony województwa. Spotkało się to z początku z wręcz euforycznym przyjęciem ludności. Głównymi reprezentantami patriotycznej postawy byli w tym okresie profesorowie, uczniowie szkół oraz urzędnicy. Zaczęto tworzyć ochotniczo pierwsze oddziały zbrojne. Jednak członkowie starającej się koordynować te działania Komisji Województwa Augustowskiego (najwyższego organu administracyjnego doby przedpowstaniowej) oraz komisarze obwodowi, szybko stracili zapał do pracy lub po prostu źle wypełniali powierzone im obowiązki. Nieudolne organy administracyjne zostały zastąpione przez Komitet Obywatelski do spraw Organizacji Straży Bezpieczeństwa. Bardzo ważna okazała się działalność, złożonej z gorących patriotów Rady Obywatelskiej Województwa Augustowskiego, która była reaktywowanym oddolnie organem samorządowym. Właśnie to gremium wydało prezentowaną odezwę do obywateli, wzywającą ich do wystawienia pułku jazdy.

Charakterystyczny dla początków powstania entuzjazm wyraził się również w spontanicznym organizowaniu sił zbrojnych. Najpierw utworzono Straż Bezpieczeństwa, która była właściwie pospolitym ruszeniem i miała raczej charakter policyjno-porządkowy. Jej liczebność (oficjalnie w styczniu 1831 r. miała liczyć 67 tys. mężczyzn) nie przekładała się jednak na jakość. Była słabo uzbrojona, źle wyszkolona oraz mało karna. Stricte wojskową formacją była Gwardia Ruchoma, będąca swoistym rezerwuarem sił dla nowych oddziałów powstańczych. To w niej ochotnicy przechodzili wstępne przeszkolenie wojskowe, zanim trafili do regularnych oddziałów armii polskiej.

Decyzją władz powstańczych każde województwo było zobowiązane do wystawienia również regularnych oddziałów z poboru. Województwo augustowskie miało pierwotnie wystawić dwa pułki piechoty, jednak, w związku z dużymi problemami rekrutacyjnymi, wystawiło tylko jeden - 23. pułk piechoty liniowej. Udało się również z jazdy pięćdziesięciodymowej (jeden jeździec z pięćdziesięciu samodzielnych gospodarstw) stworzyć 1. Pułk Jazdy Augustowskiej. Sami ziemianie województwa postanowili utworzyć dodatkowo pułk jazdy ochotniczej (najpierw funkcjonował jako 2. Pułk Jazdy Augustowskiej, potem 7. Pułk Ułanów Królestwa Kongresowego). W zamierzeniach miał to być elitarny oddział złożony z młodych ziemian, jednak ostatecznie wstępowali do niego również przedstawiciele warstw niższych. Warto podkreślić, że zaciągali się doń także Żydzi i Tatarzy, zaś miejscowi Niemcy wspomagali go finansowo. To prawdopodobnie do organizacji jednego z tych pułków odnosi się prezentowana odezwa Rady Obywatelskiej Województwa Augustowskiego z 14 XII 1830 r. (rozpropagowana m.in. przez jej nieoficjalny organ, jakim był „Goniec Województwa Augustowskiego”). Wzywano w niej obywateli do przekazywania koni na rzecz jednostki. Przygotowano w tym celu swoisty rozkład ciężaru na powiaty, lecz w ich ramach przekazywanie miało być dobrowolne. Oczekiwano ponadto przesyłania przez gminy żywności dla ludzi i furażu dla koni.

Wiemy skądinąd, że formowanie ochotniczego pułku jazdy napotkało liczne trudności; zmieniali się często dowódcy (od połowy grudnia 1830 r. do połowy stycznia 1831 r. było ich czterech), liczebność pułku bardzo się zmieniała (od 400 do 1000 ludzi), część ofiarowanych koni nie nadawała się do służby, (choć województwo słynęło z hodowli koni), a karność samych żołnierzy również pozostawiała wiele do życzenia. Problemem były również niedostateczne dostawy żywności i paszy, a także braki w uzbrojeniu. Mimo tych trudności i niedoskonałości, sama inicjatywa Rady Obywatelskiej, była godna pochwały, ofiarność mieszkańców województwa świadczyła zaś o ich patriotyzmie. Mimo tych trudności i niedoskonałości, sama inicjatywa Rady Obywatelskiej, była godna pochwały, zaś ofiarność mieszkańców województwa świadczyła o ich patriotyzmie.

• Gembarzewski B., Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831, Warszawa 1925;
• Tokarz W., Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993;
• Filipowicz S., Społeczeństwo województwa augustowskiego w powstaniu listopadowym (do rozpoczęcia działań zbrojnych), [w:] Tradycje patriotyczne Suwalszczyzny: materiały z sesji popularnonaukowej Suwałki 25 września 2000 roku, pod red. Z. Fałtynowicza, Suwałki 2001, s. 7-25.