Słowo wstępne o rocznicy powstania listopadowego

29 XI 2010 r. minęła 180. rocznica wybuchu powstania listopadowego, zrywu narodu polskiego przeciwko rosyjskiemu zaborcy, zwanego wojną polsko-rosyjską 1830-1831. Była to więc okazja do zorganizowania w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie wystawy wirtualnej pod tytułem "Wojna polsko-rosyjska 1830-1831 w dokumencie archiwalnym. W 180. rocznicę wybuchu powstania listopadowego", którą można było oglądać na stronie internetowej AGAD. Obecnie, wybrane dokumenty z tej wystawy zostały zaprezentowane przez działające przy Archiwum Głównym Akt Dawnych Stowarzyszenie Miłośników Dawnych Dokumentów „Archivum Patriae”, którego jednym z celów jest popularyzacja wiedzy o archiwach i zgromadzonych w nich materiałach archiwalnych.

Powstanie listopadowe wybuchło w nocy z 29 na 30 XI 1830 r. i objęło swoim zasięgiem Królestwo Polskie oraz część ziem zabranych (Litwę, Żmudź, Wołyń). Główną przyczyną powstania było nieprzestrzeganie przez Rosję postanowień konstytucji 1815 r. oraz nasilające się represje wobec tajnych związków i organizacji. Do wybuchu walk przyczyniły się także rewolucje we Francji i Belgii oraz planowana wobec nich interwencja Rosji z udziałem armii Królestwa. Powstanie rozpoczął atak spiskowców ze Szkoły Podchorążych na Belweder. Po nieudanych próbach rokowań z cesarzem Rosji, inicjowanych przez osoby lojalne wobec zaborcy, 25 I 1831 Sejm ogłosił detronizację Mikołaja I i dynastii Romanowów z tronu polskiego. Przestały obowiązywać te artykuły, które dotyczyły unii z Rosją. Najwyższa władza spoczywała w rękach Sejmu, w którego skład weszli również delegaci z Litwy i Ukrainy. Polskę uznano za monarchię konstytucyjną; władzę wykonawczą sprawował powołany przez Sejm Rząd Narodowy.

Konsekwencją ogłoszenia powstania listopadowego za narodowe i detronizacji cesarza był wybuch wojny polsko-rosyjskiej. W początkach lutego 1831 r. na teren Królestwa Polskiego wkroczyła ponad 100-tysięczna armia rosyjska, dowodzona przez Iwana Dybicza; naprzeciwko niej stanęła znacznie mniej liczebna armia polska. Celem Iwana Dybicza było zdobycie Warszawy i szybkie zakończenie wojny. Polacy postanowili bronić się na przedpolu stolicy. 14 lutego generał Józef Dwernicki pokonał wojska wroga pod Stoczkiem, jednak zwycięstwo to nie zatrzymało ofensywy rosyjskiej. Dopiero nierozstrzygnięta bitwa pod Olszynką Grochowską (25 II 1831 r.), spowodowała, że Dybicz nie chcąc ryzykować strat w dalszym boju zarządził odwrót spod Warszawy. Po bitwie pod Olszynką naczelnym dowódcą wojsk polskich został generał Jan Skrzynecki. Nastał okres mobilizacji wojsk. Prowadzono także wojnę partyzancką. Oddziały partyzanckie w województwie augustowskim i płockim związały dużą liczbę wojsk rosyjskich. W marcu powstanie rozprzestrzeniło się także na poszczególne powiaty litewskie. Jedną z pierwszych inicjatorek samodzielnego powstania na Litwie była Emilia Plater, jedna z wielu kobiet walczących w oddziałach powstańczych.

Ważną rolę w początkowych sukcesach powstania odegrał talent strategiczny Ignacego Prądzyńskiego, twórcy planu kontrofensywy wojsk polskich, który zaowocował zwycięstwami Polaków w bitwach pod Wawrem i Dębem Wielkim (31 marca) oraz Iganiami (10 kwietnia). Przegraną zakończyła się bitwa pod Ostrołęką (26 maja), spowodowana nieudolnym dowodzeniem Jana Skrzyneckiego. Bierna postawa dowódcy Polaków pozwoliła wojskom rosyjskim na przemarsz wojsk, aż pod Warszawę. Narastające niebezpieczeństwo spowodowało, że 15 sierpnia w stolicy doszło do wielkich manifestacji. Władzę przejął wówczas Jan Krukowiecki, który dążył do rokowań z wrogiem i do kapitulacji. 6 września nastąpił atak na Warszawę dowodzony przez następcę zmarłego Dybicza, generała Iwana Paskiewicza. Decydująca walka została stoczona o Wolę, której bronił generał Józef Sowiński. Akt kapitulacji nastąpił 8 września. Kilka tygodni później nastąpił rozpad Sejmu (23 września odbyła się w Płocku ostatnia sesja sejmowa), Rządu Narodowego i wojska, którego znaczna część przekroczyła granice Prus i Galicji. Przewaga militarna Rosji, nieudolność i niewiara w zwycięstwo większości przywódców politycznych i dowódców wojskowych, bierna postawa innych państw europejskich lub ich wręcz wrogi stosunek do powstania, wszystko to przyczyniło się do jego upadku. Klęska powstania listopadowego spowodowała ograniczenie autonomii Królestwa Polskiego i nasilenie ucisku narodowego we wszystkich zaborach, represje polityczne, kulturalne i gospodarcze.

Wydarzenia powstania znalazły swe odzwierciedlenie w prezentowanych materiałach archiwalnych. Przedstawiane dokumenty pochodzą wyłącznie z zasobu Archiwum Głównego Akt Dawnych (oddziałów: II – Akta władz, urzędów i instytucji publicznych od 1796 do 1918 r.; III – Akta rodzin i osób prywatnych oraz ich posiadłości; IV – Zbiory kartograficzne. Zaprezentowano 69 dokumentów, z następujących zespołów i zbiorów archiwalnych: Władze Centralne Powstania Listopadowego 1830-1831, Komisja Rządowa Wojny, Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych, Papiery gen. Rohlanda, Sejm Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego, Archiwum Ostrowskich z Ujazdu, Nabytki Oddziału III, Varia z Centralnego Archiwum Wojskowego, Archiwum Platerów z Antuzowa, Archiwum Potockich z Łańcuta, Zbiór Aleksandra Czołowskiego, Archiwum Radziwiłłów Dz. XI, Varia archiwalne z Biblioteki Narodowej, oraz Kartografika z innych Oddziałów AGAD i Zbiór kartograficzny. Wybrane dokumenty zgrupowano w siedmiu działach tematycznych. Każdy dokument został opatrzony mniej lub bardziej obszernym (w zależności od tematyki akt) komentarzem historycznym. Autorami komentarzy są pracownicy (obecni i byli) AGAD: Henryk Bartoszewicz, Grażyna Bielińska, Bożena Cisek, Rafał Jankowski, Agata Jarnutowska, Małgorzata Kośka, Dorota Lewandowska, Monika Michalska, Alicja Nowak, Małgorzata Osiecka, Sławomir Postek, Maciej Próba, Łukasz Truściński, Maria Sierocka-Pośpiech, Piotr Wincenciuk, Małgorzata Witecka, Jarosław Zawadzki, Andrzej Zyskowski. Autorami fotografii dokumentów są Karol Zgliński i Paweł Piłat. Dotarcie do opisów dokumentów ułatwiają ich regesty umieszczone w ramach poszczególnych działów. Obok nich znajdują się miniaturki prezentowanych dokumentów, które można powiększyć, aby zapoznać się z ich treścią.

Dorota Lewandowska